رياست جمهوري ايران بايد داراي چه ويژگي هايي باشد؟
به گزارش نویدتهران،يادداشتي از دكتر سيد فضل الله موسوي، عضو حقوقدان شوراي‌نگهبان – استاد دانشكده حقوق وعلوم سياسي دانشگاه تهران،درباره ویژه گی های ریاست جمهوری منتشر می شود.
بنا براصل 113 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران رئيس جمهور عاليترين مقام رسمي كشور پس از رهبري است ومسئوليت اجراي قانون اساسي ورياست قوه مجريه را جز در اموري كه مستقيماً به رهبري مربوط مي شود به عهده دارد.
بنا براصل 113 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران رئيس جمهور عاليترين مقام رسمي كشور پس از رهبري است ومسئوليت اجراي قانون اساسي ورياست قوه مجريه را جز در اموري كه مستقيماً به رهبري مربوط مي شود به عهده دارد. در اين اصل ضمن اشاره به مسئوليت رئيس جمهور در اجراي قانون اساسي كه خود وظيفه اي بس سنگين است ورياست قوه مجريه، به مقام وي پس از مقام رهبري اشاره دارد. بنابراين ضمن توجه به مجزا بودن وظايف هريك مي توان به اين نتيجه رسيد كه كار رئيس جمهور در طول مقام رهبري است وبايد در مسير رهبري حركت نمايد.[1] نه تنها حركت بلكه از لحاظ ويژگي ها بايد در همان راستا باشد، هرچندكمي ضعيف تر. يعني به نظر مي رسد رئيس جمهور بايدكما وبيش همان ويژگيهايي راكه آيات قرآن واحاديث در مورد رهبري ذكر مي كند ومبناي اصول قانون اساسي شده است كه بعداً به آن اشاره خواهد شد ، داشته باشد. اما با توجه به آيات واحاديث مذكور همان گونه كه رهبرچنين است رئيس جمهور نيز در كل بايد افراد را به سوي حق هدايت كند وهادي مردم باشد(آيه 35 سوره يونس). احكام وقوانين الهي بدست وحمايت او به اجرا گذاشته شود. امين برحلال وحرام خداوند باشد(خطبه حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه). بخيل وحريص بردنيا نباشد. جاهل نباشد تا وسيلة گمراهي ديگران را فراهم آورد. مسلمين را از يكديگر جدا نسازد وبين آنها تفرقه نيفكند، بلكه آنها را به هم پيوند دهد. اموال را حيف وميل نكند وگروهي را برگروهي ديگر بدون دليل مقدم ندارد ودر رساندن حق به صاحبان آن كوتاهي نكند(خطبه 131نهج البلاغه) .
اما سواي اصل فوق وذكر چنين موارد كلي واصولي، لازم است به اصول ديگر قانون اساسي نيز توجه نمود. آن اصولي كه ويژگي هاي رئيس جمهوري كشور جمهوري اسلامي ايران را بيان مي دارد: يكي از ويژگي ها اين است كه وي از ميان رجال مذهبي و سياسي باشد (اصل115). توجه به اين مطلب مهم است كه صرف درخواست افراد عادي براي نامزد شدن كافي نيست هر چند كه ممكن است داراي برخي ويژگي ها ي خوبي باشند. رئيس جمهور بايد با اسلام، جهان بيني، اصول واحكام آن آشنا باشد. هرچند كه لازم نيست به معناي خاص يك فقيه باشد اما بايد كما و بيش اسلام شناس باشد وبا اعتقاد به آن عمل نمايد. همچنين فردي سياسي باشد‍ٌ. بدين معني كه از قبل وبعد از انقلاب در مسائل سياسي ورود داشته و در ميدانهاي سياسي ومبارزات سياسي شركت مي كرده ومي كند . فقدان هريك از اين دو عامل باعث نقص كلي است. از سويي فردي كه سياسي باشد اما مسلمان مومن نباشد كافي نيست واز سويي ديگر يك مسلمان وحتي عالم اسلامي كه در مسائل سياسي شركت ندارد وبه عبارتي دين را از سياست جدا مي پندارد، مناسب چنين كاري نيست. شايد جالب اين باشد وبا منظور خاصي اين چنين نگاشته شده است كه در اصل مذكور ابتدا كلمة مذهبي بكار برده شده وسپس سياسي كه به نظر مي رسد مسأله اولويت يكي بر ديگري را مد نظر داشته است.
سواي مسائلي چون ايراني الاصل بودن وتابعيت ايراني داشتن كه موضوع روشني است رئيس جمهور بايد شخص مدير ومدبري باشد. قدرت مديريت اجرايي مملكت را باتوجه به همه جوانب دارا باشد. شخصي با تدبير وبا كياست باشد. سابقة وي همراه با خوبي ها وفداكاري ها بوده ومتخلق به اخلاق حسنه در زندگي فردي واجتماعي باشد. شخصي امانت دار باشد. امانت با مفهوم وسيع آن، زيرا اموال، آبرو، شرافت واسرار مردم ومسلمين در اختياراوست. به عبارتي ديگر امانت هاي الهي در اختيار اوست، بنابراين بايد امين باشد ودر امانت ها خيانت روا ندارد. صفت تقوي را از جهات مختلف دارا باشد. مطيع وخاضع حق باشد وبه خاطر منافع شخصي، خانوادگي، گروهي وحزبي، حقوق ديگران را ناديده نينگارد ودر قضاوت بين آحاد مردم در همة امور خداوند متعال را حاظر وناظر بداند. علاوه بر اسلام ايمان هم داشته باشد ودر كل به مباني جمهوري اسلامي ايران كه عبارتي است كلي وفراگير معتقد باشد وداراي مذهب رسمي كشوريعني شيعه اثني عشري باشد.(باتوجه به مفاد اصل115) .
سواي چنين ويژگيهايي با توجه به متن سوگندي كه رئيس جمهوري پس از انتخاب شدن قرائت مي نمايد (اصل121) مي توان به تعهدات وتكاليفي كه وي برعهده دارد وبراي آن سوگند ياد مي كند اشاره نمود: او سوگند ياد مي كند كه پاسدار اسلام ونظام جمهوري اسلامي ايران وقانون اساسي باشد. بنابراين بايد در اين راه حداكثر استعداد وتلاش خويش را بكارگيرد. سوگند ياد مي كند كه خود را وقف خدمت به احاد مردم نمايد. خدمت به خلق خدا از ارزشهاي بزرگ اسلامي است ورئيس جمهوربايد به صورت همه جانبه به فكر مردم ومحرومين باشد وخواب وبيداري خويش را در خدمت به بندگان خدا صرف نمايد. سوگند ياد مي كند كه در جهت اعتلاي كشور گام بردارد وهّم خويش را صرف سر بلندي كشور به هر نحوي كه ممكن است بنمايد. اين اعتلا نه فقط بايد از جهت اقتصادي وتوسعه اقتصادي باشد بلكه بايستي از جهت معنوي به اشكال گوناگون به فكر ترويج دين واخلاق در جامعه باشد وارزشهاي اسلامي را پاس دارد وهمان گونه وبلكه بيشتر كه در جهت اعتلاي مادي كشور مي كوشد درجهت اعتلاي معنوي جامعه دقّت شايان توجه وتلاش نمايد وراهها وشيوه هاي گوناگون را با استفاده از متخصصين خوش فكر ودلسوز روشن نگر ودين داران متعهد بيابد وفضاي كلي جامعه را با نسيم وبوي روح پرور معنويت پركند.
البته اين كاري مشكل، عميق، ظريف واساسي است. اگر دراين جهت فعاليت بيشتري صورت گيرد، قطعاً در صحنة اعتلاي مادي، جامعه سرعت بيشتري به خود خواهد ديد. او همچنين بايد خود را وقف پشتيباني از حق و گسترش عدالت سازد واز هرگونه خودكامگي واستبداد بپرهيزد. به عبارتي ديگر او بايد در جهت گسترش عدالت از جنبه هاي گوناگون، خصوصاً عدالت اجتماعي تلاش نمايد. خودخواهي وتنگ نظري را كنار بگذارد ورفتاري پدرانه نسبت به افراد وگروههاي در چارچوب نظام داشته باشد واز حرمت وآبرو وآزاديهاي مشروع مردم با تمام وجودحمايت نمايد. درجهت حراست از مرزها و اعتلاي استقلال كشور با همة توان بكوشد ومردم ايران را از وابستگي ها و اسارت هاي گوناگون كه ممكن است به اشكال سياسي، اقتصادي وفرهنگي باشد، برهاند. زيرا اين وابستگي ها مُلك وملت را به هلاكت مي كشاند وآنها را اسير بيگانگان مي كند. به موجب آيات قرآني واحاديث تسلط كفار ومشركين برمسلمين به اشكال مختلف جايز نبوده وحرام است ومورد رضايت خداوند نيست. وسرانجام در اين راه پر خطر وسنگين وكمرشكن هميشه ياد خدا را فراموش نكند وهمواره ازخداوند وپيامبراسلام وائمه اطهار عليهم السلام ياري جويد وبا شناخت هر چه بيشتر سيرة عملي آنان، در راه آنان گام بردارد. ميدان عمل سخت است وانسان را مشغول مي كند. لذا بايدآرامش لازم را از خداوند متعال گرفت . (الا بذكرالله تطمئن القلوب ) .
رئيس جمهور بايد در عين درگيري هاي كاري و حوادث سخت وطاقت فرساي اين مسئوليت خطير عبادت وياد خدارا فراموش نكند تا ضمن آرامش بخشيدن به خود وتوجه به خطاها وسپس توبه كردن و آمرزش خواستن، را هكارهاي تازه را براي كار خويش در آينده ، دريابد. رئيس جمهور، چون به موجب اصل 134 قانون اساسي مسئوليت قوة مجريه را برعهده دارد در برابر مجلس براي اقدامات هيأت وزيران مسئول است. بنابراين رئيس جمهور بايد در انتخاب اعضاي كابينه، اطرافيان ومشاورين ونمايندگان خود دقت بسيار نمايد، چه بسا كه همكاران و اطرافيان گاهي اوقات مسير حركت را به سوي انحراف سوق مي دهند. عليرغم اينكه شخص رئيس جمهور ممكن است خود از همة جهات شخصيت برجسته و داراي ويژگي هاي مورد نظر باشد. وبالاخره از لحاظ قانون اساسي (اصل122) رئيس جمهور در حدود اختيارات و وظايفي كه به عهده دارد در برابر ملت، رهبر ومجلس شوراي اسلامي مسئول است. بنابراين بايد در برابر هريك پاسخگو باشد. واين سه ركن يعني همه چيز كشور واين يعني نظارت همگاني بركار او از بُعد مكتبي، قانوني واجتماعي.
با در نظر گرفتن بندهاي سياستهاي ابلاغي ازسوي مقام معظم رهبري در خصوص انتخابات، به نظر مي رسد كه اين شرايط و ويژگي ها را بايد به دو دسته عام وخاص تقسيم كرد:
ويژگي هاي عام: به موجب بند 10 سياستهاي انتخابات بايد شايسته گزيني در مسئوليتهاي مختلف از جمله نمايندگي مجلس شوراي اسلامي، خبرگان رهبري ورياست جمهوري ارتقاء بخشد. به طوري كه اين شايستگي ها در تراز جمهوري اسلامي ايران باشد ولذا بايد نامزد هاي اين مناصب از جمله منصب رياست جمهوري داراي معيارها ويژگي هايي باشند. طبق بند 1-10سياستها، بايد اين معيارها وشاخص ها چه از جهت شرايط عمومي واختصاصي براي داوطلبان به طور دقيق تعيين گردد، و لذا در ادامه بند مذكور متذكر مي گردد كه در مجموع بايد در چهارچوب قانون اساسي باشد با تاكيد بر برخي ويژگي ها . اين ويژگي ها به نظر مي رسد كه عام و براي همه نامزدهاي انتخاباتي از جمله رياست جمهوري باشد كه عبارتند از: كارآمدي علمي، جسمي وشايستگي متناسب، با مسئوليت هاي مربوط، متعهد به اسلام، انقلاب ونظام اسلامي وقانون اساسي، به ويژه التزام به ولايت فقيه وسلامت اخلاقي وااقتصادي. به نظر مي رسد اين ويژگي ها به درك مفاهيم مذهبي وسياسي بودن نامزد رياست جمهوري نيز مي تواند تا حدي كمك نمايد.
ويژگي هاي خاص: علاوه برويژگي هاي عام كه در بالا ذكر گرديد ونامزد رياست جمهوري بايد داراي آن ويژگي ها باشد، وي بايد طبق اصل 115 قانون اساسي رجل مذهبي، سياسي، مدير و مدبر هم باشد. مفهوم رجُل و تعيين آن از مسايل فقهي است كه اصولاً بايد از سوي مراجع وفقهاي معظم در خصوص آن اظهار نظر گردد. در مورد مذهبي وسياسي بودن در نوشته پيشين به آنها اشاره گرديد. اما در خصوص مدير ومدبر بودن مي توان مطالبي را عرضه نمود. به نظر مي رسد تشخيص مدير ومدبر بودن يك فرد نياز به بررسي همه جانبه دارد وبايد جوانب مختلف امر وسوابق افراد را از جهات گوناگون از جمله سوابق اجرايي، در نظر گرفت و در مجموع وعرفاً به اين تشخيص رسيد كه آيا او مدير ومدبراست يا نه؟ سئوالي كه در اينجا ممكن است مطرح شود اين است كه براي مدير ومدبر بودن لزوماً مي بايست سابقة اجرايي وجود داشته باشد يا اينكه اين شاخص ها را مي توان به نحو ديگري تشخيص داد؟ در پاسخ مي توان گفت كه بررسي سوابق اجرايي افراد، شاخص خوبي براي تشخيص تدبير وتدَبر وسنجش مديريت آنهاست اما لزوماً ارتباط مستقيمي ممكن است بين اين دو وجود نداشته باشد. با اين توضيح كه موفقيت در پستهاي غير از رياست جمهوري لزوماً به معناي موفقيت در پست رياست جمهوري نيست. نكته ديگري كه بايد متذكر شد اين است كه بايد بين مدير بودن ومدبر بودن تفكيك قايل شد و آنها را يكسان تلقي نكرد. به نظر مي رسد مدير بودن بيشتر به روش ادارة درست مجموعه وگروه ارتباط دارد. در حالي كه مدبر بودن بيشتر تكيه بر درست، منطقي، همه جانبه وحكيمانه فكر وتدبر وبرنامه ريزي كردن است. ممكن است يك شخص مديريت خوب داشته باشد ولي خيلي مدبر نباشد. در واقع اين دو همديگر را تكميل وتقويت مي كنند. همچنين ممكن است شخص كارها را خوب تدبير، تجزيه وتحليل وبرنامه ريزي كند ولي خودش در عمل نتواند يك مجموعه زير نظر خود را به خوبي اداره ومديريت كند. مديريت يك ويژگي ها ي عملي واجرايي خاص را مي طلبد. به عبارتي ديگر مي توان اينگونه بيان كرد كه مديريت بيشتر جنبه عملي واجرايي دارد در حالي كه مدبر بودن بيشتر جنبه فكري، برنامه ريزي و…….دارد. يك مدير با ويژگي هاي خاص عملي واجرايي اگر مدبر هم باشد مي تواند به خوبي انجام وظيفه نمايد. لذا بايد هردو در كنار هم باشند تا كارها به خوبي سروسامان گيرد. در خصوص ويژگي هاي نامزد رياست جمهوري، در آيين نامه داخلي شوراي محترم نگهبان نيز مطالب قابل توجهي وجود دارد كه مي توان مجدداً آن را بررسي و بازنگري كرد و نهايتاً آن را ملاك عمل قرار داد.
—————–
1) اين چنين عملكردي مبتني برپيروي از قانون اساسي است وگرنه به لحاظ شرعي، پيروي از ولي فقيه واوامر وخواسته هاي ايشان براي همه، بويژه رئيس جمهور، واجب است.